علت ایجاد پوکی استخوان
افزایش سن یکی از مهمترین عوامل ابتلا به پوکی استخوان و شکستگیهای مرتبط با آن است. چنانچه سن شما زیاد باشد، احتمال ضعیف شدن استخوان در اثر پوکی بیشتر است. در زنان، کاهش استروژن در دوران یائسگی باعث کاهش حجم استخوان به مقدار دو درصد در هر سال می‌شود. زنان سفیدپوست بالای 50 سال در طول زندگی خود با احتمال 50 درصد در معرض خطر شکستگی هستند. این احتمال با افزایش سن، بیشتر می‌شود.
بعضی از عوامل خطر ابتلا به پوکی استخوان را افزایش می‌دهند:
- افزایش سن
- جنسیت (زنان بیشتر مبتلا به پوکی استخوان می‌شوند)
- وزن کم یا ساختار بدنی لاغر
- در صورتی‌که اخیراً کاهش وزن داشته‌اید
- در صورتی‌که قبلاً دچار شکستگی استخوان شده‌اید
- سابقه خانوادگی شکستگی استخوان
- استعمال دخانیات
- ورزش نکردن
- مصرف بیش از حد بعضی از داروها ( مثل کورتیکواستروئید، داروهای ضد تشنج، داروهای مربوط به تیروئید)
- اختلالات تغذیه‌ای مانند بی‌اشتهایی یا کم‌خوری عصبی (آنورکسیا) یا پرخوری عصبی (بولیمیا)
این عوامل مانند اندازه‌گیری توده استخوانی نشان‌دهنده احتمال بروز شکستگی می‌باشند. افرادی که دچار کاهش توده استخوانی بوده ولی عوامل ذکرشده در بالا شامل آنها نمی‌شوند، معمولاً دچار شکستگی نمی‌شوند. افرادی که به میزان کمی دچار کاهش حجم استخوان هستند ولی عوامل ذکرشده در بالا شامل آنها می‌شوند ، بیشتر در معرض شکستگی هستند.
نشانه‌های پوکی استخوان
شکستگی ناشی از پوکی استخوان معمولاً دردناک است. البته خود پوکی استخوان هیچ علائمی ندارد. بسیاری از افراد تا وقتی‌که شکستگی در بدن آنها ایجاد نشود، متوجه پوکی استخوان نمی‌شوند برای همین هم نام دیگر پوکی استخوان، “بیماری خاموش” یا “دزد خاموش” است. به همین دلیل زنان پس از یائسگی در صورت داشتن عوامل ایجاد پوکی استخوان حتماً باید آزمایش شوند. زنان بالای سن 65 سال، حتی اگر هیچ‌یک از عوامل ایجاد پوکی را ندارند باید آزمایش بدهند. افرادی که به دیگر مشکلات استخوانی مبتلا بوده یا داروهایی مصرف می‌کنند که باعث ضعیف شدن استخوان می‌شود نیز باید آزمایش بدهند. آزمایشهای اولیه پوکی استخوان بدون درد بوده و روند انجام آنها ساده می‌باشد.
نحوه تشخیص و بررسی پوکی استخوان
برای تشخیص پوکی استخوان و ارزیابی خطر شکستگی و تعیین نوع درمان، بایستی اسکن تراکم استخوان انجام شود.
این آزمایش برای اندازه‌گیری تراکم مواد معدنی استخوان (BMD) استفاده می‌شود. این آزمایش با استفاده از جذب اشعه ایکس با انرژی دوگانه (DXA یا DEXA) یا سنجش تراکم استخوان انجام می‌شود. مقدار اشعه ایکس جذب‌شده توسط بافتها و استخوان توسط دستگاه DXA اندازه‌گیری شده و ارتباط آن با تراکم مواد معدنی استخوان تعیین می‌شود.
دستگاه DXA داده‌های خام تراکم را به مقدار T و مقدار Z تبدیل می‌کند. مقدار T میزان استخوان بدن شما را در مقایسه با جمعیت افراد جوان‌تر اندازه گرفته و آن را برای ارزیابی خطر ایجاد شکستگی استفاده می‌کند. مقدار Z میزان استخوان بدن شما را در مقایسه با افراد هم‌سن شما اندازه می‌گیرد. این عدد نشان می‌دهد که آیا به آزمایشهای بیشتری نیاز است یا خیر.
از روشهای زیر برای تعیین آسیب استخوانی یا شکستگی در اثر پوکی استخوان استفاده می‌شود:
- تصویربرداری با اشعه ایکس از استخوان: این تصویربرداری، تصاویری از استخوانهای درون بدن مانند مچ دست، بازو، آرنج، شانه، نوک پا، مچ پا، ساق پا، زانو، ران، لگن و ستون مهره ایجاد می‌کند. این روش به تشخیص شکستگی استخوان که گاهی در اثر پوکی استخوان ایجاد می‌شوند کمک می‌کند.
- سی تی اسکن از ستون مهره : از این روش برای ارزیابی وضعیت صحیح قرارگیری استخوانها و شکستگیها استفاده می‌شود. سی تی اسکن ستون مهره برای اندازه‌گیری تراکم استخوان و تعیین احتمال شکستگی مهره‌ها انجام می‌شود. نام دیگر این روش سی تی اسکن کمّی (QCT) می‌باشد.
- ام آر آی ستون مهره :از این روش برای ارزیابی شکستگی مهره‌ها به عنوان مدرکی برای وجود بیماریهای نهفته مانند سرطان و همچنین برای بررسی تازگی شکستگی استفاده می‌شود. شکستگیهای جدید به درمان با روشهای ورتبروپلاستی و کیفوپلاستی در شرایط خاص بهتر جواب می‌دهند.
درمان پوکی استخوان
بهترین و موثرترین روشهای درمان پوکی استخوان شامل موارد زیر هستند:
مصرف دارو
با توجه به وضعیت جسمانی شما، پزشک داروهایی برای کاهش سرعت بازجذب استخوان تجویز می‌کند.
داروهای زیادی برای جلوگیری و درمان پوکی استخوان موجود هستند. برای یافتن داروی مناسب برای هر بیماری، بایستی مزایا و خطرات هر دارویی را بررسی کرد. داروی مناسب هر بیمار بایستی به‌طور مداوم و به شکل صحیح مصرف شود.
- چنانچه دوران یائسگی تمام شده است، استفاده از روش درمان جایگزینی هورمون بسیار مؤثر است.
- داروهای بیس‌فوسفونات و کلسی‌تونین سرعت بازجذب استخوانی را کاهش می‌دهند.
- تحقیقات نشان می‌دهند که با استفاده از درمان جایگزینی استروژن، در 80 درصد زنان بیش از دو درصد در هرسال توده استخوانی ساخته می‌شود.
- استروژن میزان شکستگی مهره را تا 50 درصد و شکستگی لگن را تا 25 درصد کاهش می‌دهد. خوشبختانه تحقیقات نشان داده‌اند که درمان جایگزینی هورمون می‌تواند میزان بیماریهای عروق کرونری را کاهش داده، علائم یائسگی را تسکین دهد و حتی از بیماری آلزایمر جلوگیری کرده یا آن را به تعویق بیاندازد.
- محققین در حال بررسی بعضی از داروهای جدید برای درمان پوکی استخوان هستند. بعضی از این داروها مانند سدیم‌فلوئورید می‌توانند در کاهش پوکی مفید باشند. این داروها با تأثیر بر سلولهای استخوان‌ساز، باعث ساخت استخوان بیشتر می‌شوند.
- داروی دیگری که برای پوکی استخوان استفاده می‌شود رالوکسیفن (اوسیتا) نام دارد و ضد استروژن می‌باشد.
- داروهای ضد استروژن با نام تعدیل‌کننده انتخابی گیرنده استروژن (SERMs) هم شناخته می‌شوند. این داروها با عملکردی شبیه استروژن باعث بهبود تراکم استخوان و جلوگیری از شکستگی می‌شوند، ولی احتمال ایجاد سرطانهای مرتبط با هورمون را افزایش نمی‌دهند. مزایای این داروها نسبت به درمان جایگزینی هورمون در اینست که باعث افزایش احتمال سرطان سینه نمی‌شوند.
- رالوکسیفن بیشتر برای زنان در سن کمتر از 65 سال پس از یائسگی استفاده می‌شود. بیمارانی که احتمال تشکیل لخته‌های خونی در آنها وجود داشته و یا مبتلا به بیماریهای قلبی عروقی باشند نباید این دارو را مصرف کنند. ممکن است برای مردان تنها از عوامل آنابولیک (تری‌پاراتاید/ فورتئو) برای درمان پوکی استخوان استفاده شود. آنابولیک به هورمانهایی گفته می‌شود که باعث ساخت ماهیچه و توده استخوانی می‌شوند. فورتئو نوعی هورمون پاراتیروئید است که برای بیماران با احتمال بالای شکستگی استفاده می‌شود. معمولاً به دنبال آن از داروهایی با تأثیر ضد بازجذب استخوان استفاده می‌شود.
فیزیوتراپی
فیزیوتراپی همراه با مصرف دارو، استفاده از بریس و آزمایش انجام می‌شود. چنانچه اخیراً دچار شکستگی استخوان شده‌اید، پزشک از شما خواسته که تا 6 هفته صبر کرده تا اینکه در وضعیت نیمه حاد قرار بگیرید.
درصورتی‌که مبتلا به پوکی استخوان هستید ولی هنوز دچار شکستگی نشده‌اید، می‌توانید از فیزیوتراپی به عنوان اقدام پیشگیرانه استفاده کنید. متخصص فیزیوتراپی به شما نحوه حرکت، ورزش و حتی نحوه زمین‌خوردن (طوریکه مانع شکستگی استخوان شود) را آموزش خواهد داد.
روش درمانی برای کسانی که دچار کاهش توده استخوانی هستند با روش درمانی فیزیوتراپی جهت درمان آسیبهای دیگر متفاوت است. متخصصین فیزیوتراپی از سونوگرافی استفاده کرده و به بیماران رعایت نکات زیر را توصیه می‌کنند:
- رعایت وضعیت صحیح بدنی : به علت خطر شکستگی مهره‌های ستون فقرات، رعایت وضعیت صحیح بدنی برای انجام حرکتهای مختلف ضروری است. تغییر این وضعیت بدنی همیشه آسان نبوده و نیاز به انجام تمرینهای خاص برای تقویت عضلات، استفاده از بریس و وسایل کمکی و رعایت احتیاط از جانب بیمار دارد.
- تغییر نحوه فعالیتهای بدنی متناسب با آسیبِ ایجادشده : افراد باید نحوه صحیح بلند کردن اشیا را یاد گرفته و از زمین‌خوردن جلوگیری کرده و از انجام فعالیتهایی که باعث پیچیدن و گردش ستون مهره می‌شود خودداری کنند. همچنین باید در موقعیتهایی که امکان شکستگی وجود دارد از دیگران کمک بخواهند (مانند بلند کردن اشیا). متخصص فیزیوتراپی به شما حرکتهایی را آموزش می‌دهد که می‌توانید آنها را در منزل تمرین کنید.
- انجام تمرینهای تعادلی : این تمرینها باعث ایجاد تعادل در نحوه پیاده‌روی و حفظ تعادل روی یک پا می‌شوند و به شما کمک کرده تا از زمین‌خوردن جلوگیری شود. انجام بعضی از تمرینهای کششی هم به افزایش محدوده حرکتی مفاصل و جلوگیری از زمین‌خوردن کمک می‌کنند.
- انجام تمرینات برای تحمل وزن بدن: این تمرینها شامل حرکت کلی بدن بیمار می‌باشد مانند پیاده‌روی، رقص و استفاده از دستگاههای استپ که همگی به جلوگیری از کاهش مواد معدنی استخوان کمک می‌کنند.
- ورزشهای تقویتی : این روش شامل انجام حرکات مداوم با وزنه‌های سبک، نوارها و کشهای مقاومتی یا دستگاههای بدنسازی است که برای تقویت عضلات در کمر و دیگر بخشهای بدن تحت نظر متخصص فیزیوتراپی انجام می‌شوند. تمرینهای تقویتی به افزایش قدرت عضلات برای جلوگیری از شکستگی و خمیدگی ستون فقرات کمک می‌کنند.
- انجام تمرینهای تقویتی باعث افزایش تراکم استخوانی در بدن اشخاص سالم می‌شود. در مورد مبتلایان به پوکی استخوان، انجام تمرینهای تحمل وزن و تمرینهای مقاومتی به حفظ توده استخوانی و جلوگیری از کاهش تراکم استخوان در آینده کمک می‌کند.
- 1 تا 6 ماه پس از فیزیوتراپی، انجام تمرینهای پیشگیری‌کننده را در منزل آغاز کنید. این تمرینها شامل تحمل وزن، تمرینهای تقویتی و تعادلی به‌طور روزانه هستند.
همراه با مصرف داروهای پوکی استخوان، فعالیتهای مداوم جسمانی بایستی به طور منظم انجام شوند.
جلوگیری از پوکی استخوان
هدف برنامه درمانی جلوگیری از شکستگی است و این برنامه درصورتی‌که در حال حاضر دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان هستید، اهمیت بیشتری دارد. برای جلوگیری از شکستگی باید توده استخوانی را افزایش دهید. در صورت ابتلا به پوکی استخوان شدید، بایستی از بازجذب سریع استخوانی هم جلوگیری کنید.
برای افزایش توده استخوانی اقدامات زیر را انجام دهید:
- در صورت سیگار کشیدن، سریعاً مصرف آن را قطع کنید
- به مقدار کافی کلسیم و ویتامین دی مصرف کنید (ویتامین دی به جذب کلسیم کمک می‌کند). طبق تحقیقات افزایش مصرف کلسیم به تنهایی می‌تواند شکستگی را تا10 درصد کاهش دهد. بسیار از افراد با افزایش سن، مقدار کافی کلسیم یا ویتامین دی مصرف نمی‌کنند. دریافت مقدار کافی این مواد از غذاهای روزانه مشکل است، درنتیجه مصرف مکملهای غذایی ضروری است. برای خرید نوع مناسب مکمل با پزشک خود مشورت کنید. کلسیم به شکلهای مختلفی مصرف می‌شود از جمله : کربنات کلسیم، سیترات کلسیم، فسفات کلسیم و کلسیم موجود در پودر استخوان. بعضی از انواع کلسیم را می‌توان با هرگونه غذا مصرف کرده و بعضی از انواع دیگر حتماً بایستی با غذاهای خاصی مصرف شود. مصرف مورد نیاز کلسیم و ویتامین دی، باعث افزایش تأثیر روشهای دیگر درمان پوکی استخوان می‌شود.
- برای داشتن وزن مناسب مقدار کافی کالری مصرف کنید. لاغری بیش از حد خطر شکستگی پوکی استخوان را افزایش می‌دهد. کاهش وزن می‌تواند یکی از علل کاهش حجم استخوانی باشد.
- ورزش کردن: استخوانهای بدن دائماً با فشاری که روی آنها وارد می‌شود سازگار می‌شوند. حتی ورزش کردن به مقدار کم هم می‌تواند به حفظ توده استخوانی کمک کند. برای جلوگیری از پوکی استخوان، انجام ورزشهای کم‌برخورد، تمرینهای تقویت عضلات و تمرینهای تعادلی توصیه می‌شوند.
